Emder wortels Staphorstius

De Emder wortels van de familie Staphorstius

door Sake Wagenaar

De familie Staphorstius

De stamvader van de familie Wagenaar, de Bergumer wagenmaker Hendrik Siedses, was getrouwd met Aatje Annes Staphorstius. Zij is een van de weinige voorouders waarvan de achternaam al ver voor 1811 in gebruik was.(1) De gegevens over de familie Staphorstius gaan vrij ver terug. In deze familie kwamen diverse predikanten voor (o.a. in Garijp), en die lieten vaak meer sporen achter dan arbeiders en boeren. Bovendien woonden ze oorspronkelijk in steden (Leeuwarden, Workum), waar de bronnen meestal verder teruggaan dan op het platteland.

In de publicaties over de familie Staphorstius is Nicolaus Staphorst uit Leeuwarden de oudste voorouder die genoemd wordt. Op basis van gegevens die ik heb gevonden, kan ik daar een generatie aan toevoegen. Eerst komen Nicolaus Staphorst en zijn vrouw aan de orde, daarna zijn vermoedelijke ouders.

Nicolaus Staphorst en Maycke van Benthem

Het is niet met zekerheid te zeggen waar en wanneer Nicolaus Staphorst is geboren. Hij wordt voor het eerst vermeld in 1593, als hij als burger van Leeuwarden wordt ingeschreven in het burgerboek. Voordat iemand als burger van een stad werd ingeschreven moest hij daar al enige tijd hebben gewoond. Als plaats van herkomst wordt Emden genoemd, maar dat hoeft nog niet te betekenen dat hij daar ook is geboren. De jaren voorafgaand aan zijn vestiging in Leeuwarden vormen namelijk een roerige periode in de Friese geschiedenis, waarin de Oostfriese stad Emden bovendien een bijzondere rol speelt. In de zestiende eeuw weken grote aantallen inwoners van de Nederlanden uit naar Emden, om aan de godsdienstvervolging te ontkomen. Vooral in de perioden 1544-1549 en 1554-1576 sloegen veel mensen op de vlucht. Toen het weer wat veiliger werd keerden veel van hen weer terug.(2) In 1580 verliest Spanje de macht over Friesland. Wel vallen er daarna nog geregeld Spaanse troepen het gebied binnen. Vanaf de machtswisseling is het protestantisme de dominante godsdienst in Friesland.

Nicolaus trouwt rond 1593 met Maycke Jans van Benthem. Zij werd rond 1573 in Leeuwarden geboren als dochter van Jan Bernardus van Benthem en Ricxt Sijmons. Dit echtpaar wordt al vrij snel na de machtswisseling vermeld in het lidmatenboek van de Nederduits Gereformeerde Gemeente Leeuwarden. Jan van Benthem moet een vermogend man zijn geweest, die verschillende officiële functies vervulde (wijnheer, ammunitiemeester) en een groot huis (met twaalf schoorstenen!) aan de Voorstreek had.(3) Een van zijn dochters trouwde met Johannes Christiaan van Oosterzee, door alle functies die hij vervulde in die tijd een van de machtigste mannen van Friesland. Hij was niet alleen grietman van Lemsterland, maar ook gedeputeerde, afgevaardige naar de Staten Generaal en lid van de Raad van State. Hij liep in 1620 dan ook mee in de begrafenisstoet van de Friese stadhouder Willem Lodewijk (‘Us Heit’).

Nicolaus Staphorst woont wel wat bescheidener dan zijn schoonvader. In 1606 betaalt hij namelijk belasting voor een woning met drie schoorstenen in de Oost-Minnema Espel.(4) Met zijn vrouw Maycke krijgt hij tien kinderen. Van de oudste drie (Machtel, Caspar, en Johannes) bestaan geen doopgegevens. Van de overige zeven wel. Tussen 1603 en 1615 laat Nicolaus Staphorst in Leeuwarden de volgende kinderen dopen: Rixt, Claercke, Ester, Abraham, Susanna en nog tweemaal een Aabram. De schrijfwijze van de achternaam is daarbij nogal wisselend. Met de voornamen van de kinderen is iets interessants aan de hand. Het lijkt erop dat Nicolaus vanaf Ester is overgeschakeld op bijbelse voornamen, in plaats van te vernoemen naar naaste familieleden. Ik heb ergens gelezen dat het in de begintijd van de reformatie werd aangemoedigd om kinderen bijbelse voornamen te geven. Drie jaar na de geboorte van zijn jongste kind overlijdt Nicolaus in Leeuwarden. Zijn weduwe overlijdt pas veel later in Workum (1642).

Slechts drie van de zonen worden volwassen. Casparus en Johannes worden allebei predikant. Casparus Staphorst(ius) wordt predikant in Edam en Dordrecht. Daarnaast wordt hij bekend als schrijver en dichter. Hij speelt ook een rol in de zogenaamde ‘Nadere Reformatie’. Hij gaat nogal fanatiek in tegen de nieuwe mode om lang haar te dragen.(5) De jongste zoon, Aabram, wordt collecteur (belastinginner). Verschillende van de mannen waar Nicolaus’ dochters mee trouwen hebben een universitaire studie gedaan in de rechten of in de theologie. Al deze feiten geven aan dat de familie Staphorst tot de bovenlaag van de Leeuwarder burgerij behoorde.

artikelstaphorstius1
Omgeving van het raadhuis van Emden, op kaart Braun en Hogenberg uit 1575 (6)

Jasper Staphorst en Machteld Joesten

Het heeft de nodige inspanningen en een flinke dosis geluk gevergd om erachter te komen wie de ouders van Nicolaus Staphorst waren. Omdat zijn oudste zoon Casparus heette zou het voor de hand liggen dat die naar zijn grootvader aan vaderskant is vernoemd. Bovendien wist ik dat Nicolaus uit Emden kwam. Met behulp van een internetzoekmachine kreeg ik een aantal jaren geleden via-via een contract in handen uit Emden van een zekere Jasper Staphorst.(7) Het contract dateert uit 1570 en de inhoud moest nog helemaal worden ontcijferd. Omdat ik nog vrijwel geen ervaring had met zo’n oud handschrift heeft het me vele uren gekost om – soms echt letter voor letter – een groot deel van de tekst in getypte tekst om te zetten. Verwarrend hierbij was dat de gebruikte taal zowel op Duits als op Nederlands leek. De omgezette tekst was nog niet zo gemakkelijk te begrijpen. Via de e-mail discussiegroep Friesland-genealogy vond ik iemand die de resterende gaten kon opvullen en ook iets beter op de hoogte was van de gebruikte taal.

De strekking van de inhoud is als volgt. De boekenbinder en boekenverkoper Jasper Staphorst maakt afspraken met de voogden van zijn twee minderjarige kinderen na het overlijden van zijn vrouw. Hij moet de kinderen opvoeden en verzorgen tot ze meerderjarig zijn. Dan moet er een bedrag van vijftig ponden vlaams (of driehonderd carolus guldens) voor hen beschikbaar zijn. De overleden echtgenote heet Nieltien Arians en de kinderen heten Peter en Nieske. Het contract bevat echter niets waaruit een verbinding met Nicolaus Staphorst uit Leeuwarden kan worden gelegd. Peter en Nieske waren minderjarig, maar dat hoeft niet beslist te betekenen dat het hier om kleine kinderen gaat.(8) De voogden waren ‘Arian die Brander, Frans Jansen, Claes und Hans Brander’. Zo te zien de vader van Nieltien en twee van haar broers. De tweede persoon kan ik niet plaatsen (misschien een zwager?). Omdat de vader van Nieltien nog leefde, zal zij nog niet zo heel oud zijn geweest toen ze overleed.


Aanhef van het contract van Jasper Staphorst uit 1570

Een extract van een ander contract gaf meer aanknopingspunten. Uit dit zogenaamde ‘Ehevertrag’ blijkt dat Jasper Staphorst is hertrouwd maar niet lang daarna is overleden. Het contract gaat over het tweede huwelijk van zijn weduwe, Machteld Joesten, in 1574. In het zeer beknopte extract wordt niet gesproken over nagelaten kinderen. Het zou kunnen dat het originele contract hier wel op ingaat, maar dat heb ik niet tot mijn beschikking. Omdat de oudste dochter van Nicolaus Staphorst ook Machteld heet lijkt het me waarschijnlijk dat Machteld Joesten zijn moeder was. De man waarmee ze hertrouwt is Hans Arians Brander, een broer van de eerste vrouw van Jasper Staphorst.(9)

artikelstaphorstius3

Geneagram van de twee huwelijken van Jasper Staphorst (14)

Jasper of Gaspar Staphorst komt voor in een artikel van de Schotse historicus Andrew Pettegree. De reden hiervoor is dat er een boekencatalogus van Gaspard Staphorst uit 1567 bewaard is gebleven. De catalogus bevat vooral veel kostbare protestantse theologische geschriften in verschillende talen (Latijn, Frans, Duits, Nederlands, Italiaans) die zeer waarschijnlijk niet voor de plaatselijke markt waren bedoeld. Het feit dat het enige bekende exemplaar in Engeland is opgedoken wijst hier ook op. Meer dan de helft van de titels komt uit Zwitserland (Genève, Basel, Zürich). Alleen de Nederlandstalige werken zijn gedrukt in Emden. Volgens Pettegree kwam Jasper Staphorst vijf jaar eerder als Jasper Bokebinder voor in een belastingregister (1562).(10) Zelf kwam ik hem als voogd tegen in een ‘Ehevertrag’ uit 1567, als Jasper Staphorst Bokebinder.(11)

Concrete informatie die licht werpt op zijn afkomst of herkomst heb ik helaas niet gevonden. In de kerkeraadsverlagen van de gereformeerde gemeente van Emden komt hij niet voor. De familie van zijn eerste vrouw overigens wel. Van Hans Brander wordt in 1574 bijvoorbeeld gezegd dat hij ‘van Bruisel’ is (en dus uit Brussel komt). In 1573 wordt ook een ‘Peter Bokebinder’ genoemd, die toen een rol in de kerkelijke gemeente speelde.(12) Het is niet duidelijk of dit de zoon van Jasper Staphorst is die in 1570 wordt genoemd. Het kan ook een broer van Jasper zijn, zijn vader of een vakgenoot die geen familie is. In de eerder genoemde ‘Emder Eheverträge’ komt in 1574 een man voor die familie zou kunnen zijn. Een dochter van wijlen Claes van Staphorstz sluit dan huwelijkse voorwaarden af met haar man, die afkomstig is uit Vlaanderen. Of het hier om familie gaat en hoe nabij, blijft speculeren.

Conclusie

Op basis van de gevonden gegevens is het heel aannemelijk dat Jasper Staphorst en Machteld Joesten de ouders van Nicolaus Staphorst uit Leeuwarden waren. Vooral hun voornamen wijzen hierop. De verkoop van protestantse theologische literatuur en het beroep van predikant passen bovendien goed bij elkaar.

De familie Staphorst had nauwe relaties met (vermoedelijke) ballingen, maar waren ze dat zelf ook? Hun achternaam kan verwijzen naar zowel Staphorst in Overijssel, als Staffhorst tussen Bremen en Hannover.(13) Het rijke assortiment van de boekhandel van Jasper Staphorst roept niet bepaald het beeld op van iemand die kort geleden naar Emden is gevlucht.

(Met dank aan Bram Sonneveld, voor de fotokopie van het contract uit 1570, en Johan Voorberg, voor de hulp bij de transcriptie. Meer informatie over de familie Staphorstius is te vinden op mijn website: www.sakewagenaar.nl)

Noten

1) Opmerkelijk was dat ze in december 1811 als weduwe zelf de achternaam Wagenaar aanneemt voor haar kinderen. Als de man was overleden gebeurde dat altijd door een mannelijk familielid. Ze ondertekent dan niet met de achternaam Staphorstius, maar met ‘Aattje A. Waaggenaar’.
2) B.A. Prijt, De Nederlanden en de reformatie (http://www.prijt-priet.nl).
3) Historisch Centrum Leeuwarden, Register Schoorsteengeld Leeuwarden 1606 (www.gemeentearchief.nl).
4) Idem.
5) Brienen e.a. 1990, Figuren en thema’s van de Nadere Reformatie (deel 2, p. 36 en 44).
6) Georg Braun & Franz Hogenberg 1575, Civitates Orbis Terrarum. Te vinden op: http://historic-cities.huji.ac.il/.
7) Niedersächsiches Staatsarchiv Aurich, Rep. 234, Bd. 13, fol. 46 en 47 (1570).
8) Je werd in die tijd veel later meerderjarig dan tegenwoordig. Welke leeftijd daarvoor gold in Emden weet ik niet, maar in Friesland was het lange tijd 25 jaar.
9) Emder Eheverträge 1494-1590 (Bd XIV-2, op microfiches aanwezig bij het CBG, p. 162). De Nederlandse vertaling van ‘Ehevertrag’ is ‘huwelijkse voorwaarden’.
10) Andrew Pettegree, Emden as a centre of the sixteenth-century booktrade. A catalogue of the bookseller Gaspar Staphorst (In: Quaerendo, 24, 1994, p. 114-135).
11) Emder Eheverträge 1494-1590 (Bd XIV-2, p. 129).
12) Die Kirchenratsprotokolle der Reformierten Gemeinde Emden 1557-1620: Teil 1 1557-1574.
13) A.C. Zeven in Gens Nostra 29 (1974) p. 53-57 en Gens Nostra 31 (1976) p. 44.
14) Het is niet uit te sluiten dat er meer kinderen waren, maar dat die in 1570 niet werden genoemd omdat ze al meerderjarig waren of al overleden. De vader van Nieltien was echter ook aanwezig, zodat zij toen nog niet al te oud kon zijn. Dat maakt het hebben van meerderjarige kinderen weer minder waarschijnlijk.


Dit artikel is verschenen in ’11 en 30′, jaargang 15 nr 2 (april 2010), pag. 54-59. Zie voor meer informatie de stamreeks van Aatje Annes Staphorstius (optie ‘Stamreeksen’ in hoofdmenu). De transcriptie van het contract uit 1570 is in zijn geheel te vinden in de rubriek ‘Vondsten’. Klik op deze link om in Google Maps te zien waar de boeken uit de catalogus van Gaspar Staphorst zijn uitgegeven.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.